O‘zbekiston Respublikasining “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida” qonuni Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasi  tomonidan 2014 yil 18 iyunda qabul qilingan bo‘lib, Senat tomonidan 2014 yil 28 avgustda ma’qullangan. Mazkur Qonun 5 ta bob va 30 ta moddadan iborat bo‘lib, “Halq so‘zi” gazetasida 29 sentyabr kuni chop etildi va  2015 yilning 1 yanvaridan boshlab amalga kiritildi.

O‘zbekiston Respublikasining “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida” qonunining 3-moddasida, “ijtimoiy sheriklik” tushunchasiga xuquqiy ta’rif berilgan. Unga ko‘ra, “Ijtimoiy sheriklik davlat organlarining Nodavlat notijorat tashkilotlari (NNT) va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari (FBJI) bilan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, tarmoq, hududiy dasturlarni, shuningdek normativ-huquqiy hujjatlarni hamda fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi hamkorligidir.

Davlat organlari, NNTlar va FJBIlari ijtimoiy sheriklik sub’ektlari bo‘lib hisoblanadi”.

O‘zbekiston Respublikasining “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida” qonunining 5-moddasida, davlat organlari, NNTlari va FJBIlari bilan ijtimoiy sherikligining asosiy  sohalari belgilangan bo‘lib ular quyidagilardan iborat:

Ijtimoiy sheriklik quyidagi sohalarda amalga oshirilishi mumkin:

aholini ijtimoiy muhofaza qilish, qo‘llab-quvvatlash va uning ijtimoiy faolligini oshirish;

aholining bandligini ta’minlash, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni, fermerlikni rivojlantirish;

atrof-muhitni, aholining sog‘lig‘ini muhofaza qilish va sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish;

har tomonlama barkamol va sog‘lom yosh avlodni shakllantirish, yoshlarga bilim berish, ularni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash va kasbga yo‘naltirish;

onalik va bolalikni, shuningdek xotin-qizlarning huquqlarini himoya qilish, ularning mamlakat ijtimoiy-siyosiy, sotsial-iqtisodiy, madaniy hayotida to‘laqonli ishtirok etishini ta’minlash, sog‘lom oilani shakllantirish;

fan, ta’lim, axborotlashtirish, madaniyat va sportni rivojlantirish;

aholining huquqiy bilimlari, huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, fuqarolik jamiyati va demokratik huquqiy davlat asoslarini mustahkamlash;

millatlararo, madaniyatlararo totuvlik va fuqarolar totuvligi g‘oyalarini mustahkamlash, ko‘p asrlik, an’anaviy ma’naviy-axloqiy hamda tarixiy-madaniy qadriyatlarni tiklash va saqlash;

iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish.

Ijtimoiy sheriklik qonun hujjatlariga muvofiq boshqa sohalarda ham amalga oshirilishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasining “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida” qonunining 24-moddasida, NNT va FJBIlarning ijtimoiy sheriklik sohasidagi majburiyatlari quyidagicha belgilangan:

Nodavlat notijorat tashkilotlari va Fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari:

 o‘z faoliyatining ochiqligi va shaffofligini;

ijtimoiy sheriklik sohasidagi bitimlar va shartnomalar, dasturlar va loyihalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini;

ijtimoiy sheriklik doirasida faoliyatni amalga oshirish chog‘ida fuqarolarning manfaatlari va ehtiyojlari hisobga olinishini;

ijtimoiy sheriklik doirasida taqdim etilgan pul mablag‘lari va boshqa mol-mulkdan maqsadli foydalanilishini ta’minlashi shart.

NNTlari va FJBIlari zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin.

Ushbu Qonunning 26-moddasiga asosan, davlat organlari ijtimoiy sheriklik sohasidagi majburiyatlari belgilangan bo‘lib, ular:

faoliyatning NNT va FJBIlarini qo‘llab-quvvatlashni talab qiladigan ustuvor yo‘nalishlarini aniqlashi, shu jumladan, NNT va FJBIlari bilan maslahatlashuvlar o‘tkazish orqali aniqlashi;

NNT va FJBIlariga ular ijtimoiy sheriklikda ishtirok etishi uchun shart-sharoitlar yaratishi;

NNT va FJBIlarining tashabbuslari hamda takliflarini, shu jumladan, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish bo‘yicha tashabbuslari hamda takliflarini ko‘rib chiqishi;

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlarning ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishining borishi bo‘yicha zarur hollarda jamoatchilik muhokamasini tashkil etishi, shuningdek NNTlari va FJBIlarining ularni amalga oshirish samaradorligini yuksaltirishga doir takliflarini ko‘rib chiqishi;

NNTlari va FJBIlari bilan oldindan maslahatlashuvlar hamda muzokaralar o‘tkazilishini ta’minlashi;

ijtimoiy sheriklik sohasidagi bitimlar va shartnomalar, dasturlar hamda loyihalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashi shart.

Davlat organlari zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 97-moddasida mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari belgilangan bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir:

- taraflarning o‘zaro kelishuviga ko‘ra (MK 97-moddasining 1-bandi) ;

- taraflardan birining (xodim yoki ish beruvchi) tashabbusi bilan, ya’ni, xodimning tashabbusi (MK 99-moddasi) yoki  ish beruvchining tashabbusi (MK 100-moddasi);

- shartnoma muddatining tugashi bilan  (MK 105-moddasi);

- taraflar ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan  xolda (MK 106-moddasi);

- mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra;

- xodimning yangi muddatga saylanmaganligi, tanlov bo‘yicha yoxud saylovda (tanlovda)   qatnashish rad etilganda.

Mehnat shartnomasi bekor qilingan kuni, ya’ni oxirgi ish kuni, ish beruvchi xodimga mehnat daftarchasini, mehnat shartnomasi bekor qilinganligi haqidagi buyruqning nusxasini va xodimga tegishli bo‘lgan ish haqini berishi shart (MKning 108-moddasi).   

 Mehnat shartnomasi bekor qilingan kuni ishda bo‘lmagan xodimga, ish beruvchi o‘sha kuniyoq xodimga pochta orqali, mehnat daftarchasini olib ketishi to‘g‘risida oxlantiruvchi xabarnoma yuborishi kerak.

Bunda xabarnoma berilgan sana yozilgan pochta kvitantsiyasini saqlab qo‘yish lozim bo‘ladi.

Agar xodim mehnat daftarchasini olish uchun kelmasa, kadrlar bo‘limi uni o‘zida ikki yil saqlaydi, so‘ngra arxivga yuboradi.

Mehnat shartnomasi bekor qilingan xodim shaxsiy varaqasiga hamda o‘zining mehnat daftarchasini olgani haqida mehnat daftarchalari hisobini yuritish jurnaliga imzo chektirilishi kerak.

Korxonada shtatlar qisqarishi munosabati bilan mehnat shartnomasini bekor qilish ish beruvchining tashabbusi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining (keyingi o‘rinlarda O‘zR MK deb yuritiladi) 100-modda 1-qismi nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini ham, muddati tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilinishi asosli bo‘lishini taqazo etadi. Ya’ni, ish beruvchining hech bir asossiz, o‘z ixtiyoricha bunday qarorga kelishi qonunga ziddir.

Texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi mehnat shartnomasini O‘zR MKning 100-moddasi 2-qismi 1-bandiga ko‘ra bekor qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

Shtatlar qisqarishi tufayli mehnat shartnomasi bekor qilinishi kutilayotganligi to‘g‘risida xodim (xodimlar) ish beruvchi tomonidan kamida 2 (ikki) oy oldin yozma tarzda ogohlantirilishi shart (O‘zR MK 102-moddasi, 1-kism).  Ogohlantirish xati faqat ish beruvchi yoki u rasmiy ravishda vakolat bergan shaxs tomonidan imzolangan bo‘lishi shart.

Xodim ishda bo‘lsa, ogohlantirish xati unga shaxsan imzo chektirib topshiriladi, ya’ni ogohlantirish xatining ikkinchi nusxasiga xodim ogohlantirishni olgani haqida imzo qo‘yib beradi. Bunda xodim  ogohlantirish xatini olgan sanasini ham ko‘rsatishi maqsadga muvofiq. 

Agar xodim ogohlantirish xatini olishdan bosh tortsa, ish beruvchi yoki uning vakili  tomonidan bu haqida tegishli dalolatnoma tuziladi, bu esa kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizoni hal etishga yordam beradi. Dalolatnoma odatda 3 (uch) kishidan kam bo‘lmagan tarkibdagi komissiya, ishchi guruhi, guvohlar va h.k. tomonidan imzolanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining (xozirgi Mehnat vazirligi) 1993 yil 18 yanvardagi 94/101-sonli qarori bilan “Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning xizmatchilarini attestatsiyadan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida Tavsiyalar”  tasdiqlangan. Ushbu hujjat xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazishga oid muhim hujjatlardan biri hisoblanadi.

Vazirliklar, idoralar, korxona, tashkilot va muassasalar mazkur Tavsiyalarga asosan, o‘z xodimlari mehnatiga xos xususiyatlarni e’tiborga olib, attestatsiya o‘tkazish bo‘yicha tarmoq (korxona) Nizomlarini ishlab chiqishlari kerak bo‘ladi.

Qoida tariqasida attestatsiya mas’ul lavozimlardagi mutaxassis va xodimlarning malakasini baholash va lavozimga muvofiqligini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Shunga ko‘ra, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarni (masalan, farrosh, elektrik, santexnik va h.) attestatsiyadan o‘tkazishdan foyda (mantiq) yo‘q. Tavsiyalarga asosan quyidagilar navbatdagi attestatsiyaga kiritilmaydi:

egallab turgan lavozimida 1 (bir) yildan kam muddat ishlagan xodimlar;

yosh mutaxassislar (majburiy ishlab berish muddati davrida);

xomilador ayollar va ikki yoshgacha bolalari bo‘lgan ayollar;

korxona va tashkilotlarning yuqori organlar tomonidan ishga tayinlanadigan va lavozimidan ozod etiladigan rahbar xodimlari, shuningdek, yuridik xizmat xodimlari.

Attestatsiya natijasiga ko‘ra, xodimni yuqoriroq lavozimga ko‘tarish, malaka darajasini oshirish, attestatsiyadan o‘ta olmagan taqdirda, lavozimini pasaytirish yoki eng so‘nggi chora tariqasida, xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 100-moddasi, ikkinchi qismi, 2-bandiga muvofiq bekor qilish mumkin bo‘ladi.

Bunday holda, ya’ni o‘tkazilgan attestatsiya natijasiga ko‘ra, xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilingan taqdirda, xodimga Mehnat kodeksining 109-moddasiga asosan, miqdori o‘rtacha oylik ish xaqidan kam bo‘lmagan ishdan bo‘shatish nafaqasi to‘lanadi.

Йўқ, нотўғри. Аввало, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 84-моддаси (Ишга қабул қилишда дастлабки синов) талабига кўра, хомиладор аёллар, уч ёшга тўлмаган боласи бор аёллар, корхона учун белгиланган минимал иш жойлари  (квота) ҳисобидан юборилган шахслар, ўрта махсус, касб-хунар таълими муассасаларининг ҳамда олий ўқув юртларининг тегишли  таълим муассасасини тамомлаган кундан эътиборан уч йил ичида биринчи бор ишга кираётган битирувчилари ишга қабул қилинганда, шунингдек ходимлар билан олти ойгача муддатга меҳнат шартномаси тузилиб, ишга қабул қилинганда дастлабки синов белгиланмайди. 

Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 247/1-моддасига асосан, ўрта махсус, касб-хунар таълими муассасаларининг, шунингдек давлат грантлари бўйича таълим олган  олий ўқув юртларининг тегишли  таълим муассасасини тамомлаган кундан эътиборан уч йил ичида биринчи бор ишга кирган битирувчилари билан меҳнат шартномаси у тузилган кундан эътиборан уч йиллик муддат ўтгунига қадар иш берувчининг ташаббусига кўра бекор қилинганида иш берувчи бу хақида маҳаллий меҳнат органини хабардор қилиши шарт.

Юқоридагиларга асосан, Сизга ўзингизнинг меҳнат хуқуқингизни ҳимоя қилиш учун, корхона жойлашган худуд бўйича меҳнат органига ёки прокуратурага мурожаат этишни тавсия қиламиз.

Халқаро Меҳнат Ташкилоти Версаль сулх шартномасига асосан, 1919 йилда ўша даврнинг асосий халқаро тузилмаси ҳисобланган Миллатлар Лигаси ҳузурида ташкил топган эди. У 1946 йилдан БМТнинг ихтисослашган тузилмаси ҳисобланади ва бугунги кунда ушбу ташкилотга 185 та давлат аъзо бўлиб кирган.

 Ўзбекистон Республикаси 1992 йилдан бошлаб Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва унинг ихтисослашган тузилмаси ҳисобланган Халқаро Меҳнат Ташкилотининг тўла қонли аъзоси ҳисобланади.

ХМТ меҳнат қонунлари ва меҳнат шароитларини яхшилаш мақсадида тузилган бўлиб, шу кунгача яъни, 1919 йилдан бери, ўз мақоми бўйича халқаро битимларга тенг бўлган 189 конвенция, 6 Протокол ва 200 дан ортиқ тавсия қабул қилинган.

Ушбу ҳужжатлар меҳнат муносабатлари субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда, меҳнат муносабатларида муаммоли масалаларни бартараф этишда долзарб аҳамият касб этмоқда. Гарчи, Ўзбекистон Республикаси томонидан ХМТнинг 14 та конвенцияси ратификация қилинган бўлса-да, миллий қонунчилигимизда 8 та асос солувчи конвенциялари ўз ифодасини топганини,  шу жумладан касаба уюшмаларига бирлашиш, мажбурий меҳнатни таъқиқлаш ва болалар меҳнатидан фойдаланмаслик каби муҳим конвенцияларини дунёнинг айрим ривожланган давлатларида ратификация қилинмагани ҳолда,  алохида таъкидлаш жоиздир.